การทำความเข้าใจพลวัตของความเชื่อหรือ Belief Dynamics นั้นเป็นเรื่องที่ท้าทายและซับซ้อนอย่างยิ่ง มนุษย์เรามีวิธีการในการรับรู้ ประมวลผล และปรับเปลี่ยนความเชื่อของตนเองอยู่ตลอดเวลา อิทธิพลจากปัจจัยต่าง ๆ ทั้งจากประสบการณ์ตรง ข้อมูลข่าวสาร บริบททางสังคม และอคติส่วนบุคคล ล้วนแต่มีส่วนร่วมในการหล่อหลอมความเชื่อของเราให้เป็นไปในรูปแบบที่แตกต่างกันออกไป
เพื่อที่จะทำความเข้าใจกระบวนการที่ซับซ้อนนี้ นักวิจัยจึงใช้ Analogies หรือการเปรียบเทียบเชิงอุปมาอุปไมยมาเป็นเครื่องมือในการสร้างแบบจำลอง เพื่ออธิบายถึงพฤติกรรมของความเชื่อ ซึ่ง Analogies เหล่านี้ เปรียบเสมือนสะพานเชื่อมโยง ที่ช่วยทำให้เราสามารถเข้าใจปรากฏการณ์ที่เป็นนามธรรม อย่างเช่น ความเชื่อ ผ่านสิ่งที่จับต้องได้ หรือเข้าใจง่ายกว่าในโลกแห่งความเป็นจริง
1. แบบจำลองการแพร่กระจาย (Diffusion Models)
หนึ่งใน Analogies ที่ได้รับความนิยมในการจำลอง Belief Dynamics คือ แบบจำลองการแพร่กระจาย (Diffusion Models) ซึ่งเปรียบเทียบการแพร่กระจายของความเชื่อในสังคม เสมือนกับการแพร่กระจายของเชื้อโรค หรือสารเคมีในอากาศ
ลองนึกภาพกลุ่มคนที่อยู่ใกล้ชิดกัน หากมีคนคนหนึ่งในกลุ่มนั้น ได้รับข้อมูลข่าวสาร ความคิดเห็น หรือความเชื่อใหม่ ๆ ความคิดเหล่านี้ก็มีแนวโน้มที่จะ “แพร่กระจาย” ไปยังคนอื่น ๆ ในกลุ่ม ผ่านการพูดคุย การแบ่งปันข้อมูล หรือแม้แต่การเลียนแบบพฤติกรรม
เช่นเดียวกับการแพร่กระจายของโรค ความเร็วและขอบเขตของการแพร่กระจายของความเชื่อ จะขึ้นอยู่กับปัจจัยหลายอย่าง เช่น ความน่าเชื่อถือของแหล่งข้อมูล ความถี่ในการสัมผัสกับข้อมูล และความโน้มเอียงของแต่ละบุคคลในการยอมรับความคิดใหม่ ๆ
2. แบบจำลองเครือข่ายทางสังคม (Social Network Models)
แบบจำลองเครือข่ายทางสังคม (Social Network Models) เป็นอีกหนึ่ง Analogy ที่ทรงพลัง ในการทำความเข้าใจ Belief Dynamics แบบจำลองนี้มองว่า ความสัมพันธ์ระหว่างบุคคลในสังคมเปรียบเสมือน “โหนด” (Nodes) ที่เชื่อมโยงกันเป็นเครือข่าย (Network) โดย “เส้นเชื่อมโยง” (Links) ระหว่างโหนด แสดงถึงความสัมพันธ์ ความใกล้ชิด หรือระดับอิทธิพลที่บุคคลมีต่อกัน
ตัวอย่างเช่น คนที่มีเพื่อน หรือคนรู้จักจำนวนมาก และมีปฏิสัมพันธ์กับผู้อื่นบ่อยครั้ง ก็จะมี “อิทธิพลทางสังคม” (Social Influence) มากกว่า คนที่มีความสัมพันธ์ทางสังคมจำกัด
แบบจำลองเครือข่ายทางสังคม ช่วยให้เราเข้าใจว่า ความเชื่อสามารถแพร่กระจาย และส่งอิทธิพลต่อกัน ผ่านเครือข่ายความสัมพันธ์ระหว่างบุคคลได้อย่างไร นอกจากนี้ ยังช่วยอธิบายปรากฏการณ์ต่าง ๆ เช่น การเกิดขึ้นของกระแส (Trends) การแพร่ระบาดของข่าวลือ (Rumors) และการเกิด “กลุ่มก้อนความคิด” (Echo Chambers) ในโลกออนไลน์
3. แบบจำลองเศรษฐศาสตร์พฤติกรรม (Behavioral Economics Models)
ในขณะที่แบบจำลอง 2 แบบแรก มุ่งเน้นไปที่การแพร่กระจายของความเชื่อในระดับมหภาค แบบจำลองเศรษฐศาสตร์พฤติกรรม (Behavioral Economics Models) กลับให้ความสำคัญกับกระบวนการตัดสินใจของแต่ละบุคคล
แบบจำลองนี้ มองว่า มนุษย์ไม่ได้เป็น “ผู้มีเหตุผลสมบูรณ์” (Perfectly Rational) เสมอไป ในการรับรู้ ประมวลผล และปรับเปลี่ยนความเชื่อของตนเอง
ตัวอย่างเช่น คนเรามักจะมี “อคติยืนยัน” (Confirmation Bias) คือ มีแนวโน้มที่จะให้ความสำคัญ จดจำ และตีความข้อมูลที่สอดคล้องกับความเชื่อเดิมของตนเอง มากกว่าข้อมูลที่ขัดแย้ง
นอกจากนี้ คนเรายังได้รับอิทธิพลจาก “ฮิวริสติก” (Heuristics) หรือ “ทางลัดทางความคิด” ซึ่งเป็นกลไกทางจิตใจ ที่ช่วยให้เราตัดสินใจได้รวดเร็วขึ้น แต่ก็อาจนำไปสู่ข้อผิดพลาด หรือความลำเอียงในการตัดสินใจได้เช่นกัน
4. แบบจำลองวิวัฒนาการทางวัฒนธรรม (Cultural Evolution Models)
แบบจำลองวิวัฒนาการทางวัฒนธรรม (Cultural Evolution Models) เปรียบเทียบการเปลี่ยนแปลงของความเชื่อ และแนวปฏิบัติทางวัฒนธรรม กับกระบวนการคัดเลือกโดยธรรมชาติ (Natural Selection) ในทางชีววิทยา
ในธรรมชาติ สิ่งมีชีวิตที่มีลักษณะเหมาะสมกับสภาพแวดล้อม จะมีโอกาสรอดชีวิต สืบพันธุ์ และถ่ายทอดลักษณะเหล่านั้นไปยังรุ่นลูกหลาน ได้มากกว่าสิ่งมีชีวิตที่ไม่มีลักษณะดังกล่าว
เช่นเดียวกัน ความเชื่อ แนวคิด และแนวปฏิบัติทางวัฒนธรรมที่ “ประสบความสำเร็จ” ในการดึงดูดผู้คน และแพร่กระจายในวงกว้าง ก็มีแนวโน้มที่จะ “อยู่รอด” และสืบทอดจากรุ่นสู่รุ่น ในขณะที่ความเชื่อที่ไม่เป็นที่นิยม หรือไม่สามารถปรับตัวให้เข้ากับบริบททางสังคม ก็อาจค่อย ๆ เลือนหายไปตามกาลเวลา
แบบจำลอง 4 แบบ ที่กล่าวมาข้างต้น เป็นเพียงตัวอย่างส่วนหนึ่ง ของ Analogies ที่นักวิจัยใช้ในการสร้างแบบจำลอง เพื่ออธิบาย Belief Dynamics
แม้ว่า Analogies เหล่านี้ จะไม่สามารถอธิบายความซับซ้อนทั้งหมด ของกระบวนการคิด และการเปลี่ยนแปลงความเชื่อของมนุษย์ได้อย่างสมบูรณ์ แต่ก็เป็นเครื่องมือที่มีประโยชน์ ในการทำความเข้าใจปรากฏการณ์ต่าง ๆ
เช่น การแพร่ระบาดของข่าวปลอม (Fake News) อิทธิพลของโซเชียลมีเดียต่อความคิดเห็นของสาธารณะ และการสร้างความเข้าใจ และลดความขัดแย้งในสังคม
#BeliefDynamics #Analogies #SocialNetworks #CulturalEvolution
บทความ
